ENG
Thời đầu Công nguyên Chí Đám thuộc huyện Gia Ninh, quận Tân Xương. Từ thế kỷ V đến thế kỷ X thuộc huyện Phong Châu, thế kỷ XIII thuộc Tam Giang, thế kỷ XIX thuộc trấn Sơn Tây sau đổi thành tỉnh gọi là tỉnh Sơn Tây. Thời đó Chí Đám còn gọi là thôn Túy thuộc xã Xuân Áng, tổng Ngọc Chúc, huyện Đoan Hùng, phủ Đoan Hùng, gồm 5 thôn: Chí Đám, Đương Đầu, Lã Hoàng, Ngọc Chúc, Xuân Đám. Làng Đám lớn nhất nên gọi là xã Chí Đám. Như bao làng quê khác, Chí Đám cũng có đình làng nơi sinh hoạt tâm linh và là trung tâm sinh hoạt văn hóa, chính trị của làng đó là Đình Cả.
Đình Cả xã Chi Đám
Theo ngọc phả để lại ngôi đình Cả, xã Chí Đám thờ Thần Tướng Cao Sơn Đại Vương có công lao to lớn phò giúp Vua Hùng thứ 18 trong cuộc chiến với Thục Phán để gìn giữ đất nước thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc. Đình Cả xã Chí Đám nằm trong hệ thống di tích thờ Vua Hùng và các tướng lĩnh, danh nhân thời Hùng Vương dựng nước vùng trung du đất Tổ. Đình Cả xã Chí Đám đã được đưa vào sổ kiểm kê di tích năm 1964 trong đợt kiểm kê phổ thông toàn tỉnh. Căn cứ vào giá trị kiến trúc của ngôi đình hiện còn và ý nghĩa lịch sử của vị Thần được thờ, Đình Cả xã Chí Đám được xếp hạng di tích lịch sử cấp tỉnh ngày 22/11/1994.
Đình Cả hay còn gọi là đình Chí Đám thuộc làng Đám, khu Xuân Áng, xã Chí Đám, huyện Đoan Hùng, tỉnh Phú Thọ. Đình được xây dựng trên một triền đồi thoai thoải đẹp, thoáng đãng, xung quanh là đất canh tác. Đình Cả quay về hướng Bắc, phía trước cửa đình là ba dãy núi so le chạy dài bao quanh một khu đồng trũng.
Đình Cả có kiến trúc chữ Nhất, gồm 3 gian 2 dĩ, có chiều dài là 12m90, rộng 7m20. Cột cái cao khoảng 3m20, đường kính cột 30cm. Kiến trúc gỗ hình thành trên cơ sở một bộ khung hình hộp. Bộ khung với nhiều kiểu vỉ kèo, hàng cột hiên vươn lên để gắn chặt xà bẩy và đầu cột theo 3 chiều của không gian. Kè bẩy vươn qua hiên ăn mộng vào đầu cột con tạo thêm phần chắc chắn ở giữa. Đình Cả được lợp ngói mũi hài phía trên ngói phủ một lớp rêu phong cổ kính. Bộ mái đình xòe rộng, bốn góc mái déo cong tạo nên đầu đao cong vút. Dưới bộ mái là hệ thống cột gồm 24 cột song song đỡ khối mái nặng nề. Các xà dọc, xà ngang nối với nhau bởi các mộng sàng được gia cố công phu cẩn thận ăn khít tạo thành bộ khung chắc khỏe.
Đình Cả không ghi niên đại xây dựng như các ngôi đình khác, mà chỉ có niên đại trùng tu vào các năm: 1889 (đời vua Thành Thái nguyên niên) và năm 1957, 1995, 2019 song cả bốn lần sửa chữa đình vẫn giữ nguyên được kiến trúc cổ.
Đến thế kỷ XVI - XVII đình Cả được xây thêm hậu cung nối phía sau gian giữa làm nơi thờ kín đáo, thâm nghiêm tách biệt với xung quanh. Dựa vào kiến trúc và thờ tự cho biết đình Cả được xây dựng vào thế kỷ XVI - XVII, lúc đầu là miếu thờ Cao Sơn cùng các tướng lĩnh, đến thời Lê đình mới được xây dựng quy mô và cổ kính như hiện nay.
Hậu cung của Đình Cả, nơi dâng hương dâng lễ
Kiến trúc đình Cả đồ sộ và còn khá chắc khỏe, song hầu hết đều được bào trơn không có các mảng chạm khắc. Nghệ thuật điêu khắc còn lại duy nhất ở đình là bức xà rồng, bức xà ngang được chạm lộng hình tượng "Lưỡng long chầu nguyệt".
Chính giữa là mặt nguyệt được chạm lồi mặt gương với nhiều ngọn lửa hình đao mác xung quanh, đăng đối với mặt nguyệt là hai rồng vươn dài hết chiều dài của bức xà rồng, mỗi con có kích thước 1m07.
Thân rồng to mập uốn khúc ẩn hiện giữa các cụm mây, chân rồng có móng nhọn sắc quặp chặt vào vân mây, đuôi xoắn tròn như bông hoa, cả hai rồng đều chầu vào mặt nguyệt. Tiếp đến là hình tượng hai con ly miệng há rộng, mình uốn cong đang trong tư thế lao mình từ trên xuống trông rất sống động.
Bức xà rồng được trạm khắc tinh xảo trong hậu cung
Trên bức xà rồng được bố cục đề tài "Tứ linh" bằng nghệ thuật chạm lộng, chạm bóng với kỹ nghệ tinh xảo, chau chuốt tạo nên bức chạm hài hòa, cân đối. Đây là bức tượng có giá trị nghệ thuật với những nét đặc trưng của nghệ thuật điêu khắc thế kỷ XVIII - XIX và cũng là bức chạm duy nhất còn giữ được của ngôi đình.
Trải qua bao biến động thăng trầm của lịch sử các di vật trong đình đã bị hư hỏng và thất lạc nhiều, chỉ còn giữ lại được cuốn ngọc phả ghi lại sự tích, ngai và một số đồ thờ: Ống hoa, mâm bồng bằng gỗ được sơn son thếp vàng... Dựa theo cuốn ngọc phả còn lưu giữ tại đình và truyền thuyết địa phương đình Cả - Chí Đám thờ Thần Cao Sơn, người có công lớn giúp vua Hùng thứ 18 trong cuộc chiến với Thục Phán để gìn giữ đất nước trong thời kỳ Văn Lang - Âu Lạc.
Bia lưu lại lịch sử của di tích Đình Cả
Đình Cả xã Chí Đám là một trong những di tích nằm trong hệ thống di tích thờ Vua Hùng và các tướng lĩnh, các nhân vật thời đại Hùng Vương dựng nước của vùng trung du đất Tổ. Thân tướng Cao Sơn được thờ tự ở đình như những người thần hộ mệnh trong cuộc sống tâm linh người dân Chí Đám hôm nay và ngàn đời sau.
Hằng năm, lãnh đạo Đảng ủy, chính quyền và nhân dân xã Chí Đám dâng lễ vật vào các kỳ tiệc chính và thường lệ hàng tháng như ngày lễ Sinh thần, lễ Giỗ Tổ Hùng Vương, lễ Trung Nguyên, lễ Hoá thần, ngày rằm mùng 1. Để tỏ lòng báo đáp công ơn các bậc tiền nhân, cầu cho mưa thuận gió hòa, quốc thái dân an, làng xã thịnh vượng, an lạc. Đến nay những sinh hoạt này vẫn được người dân xã Chí Đám duy trì và gìn giữ như một nét đẹp truyền thống, thể hiện tinh thần yêu nước,gắn kết cộng đồng, sự đoàn kết dân tộc và là một phần cốt lõi không thể thiếu trong Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương của vùng đất cội nguồn dân tộc.
